Ecosysteemdiensten

Per landschap is in beeld gebracht welke ecosysteemdiensten het betreffende landschap zou kunnen leveren, en welke kansen en bedreigingen dit meebrengt voor de natuurkwaliteit in het landschapstype. Ook is gekeken welke ecosysteemdiensten de grootste impact kunnen hebben op de ecologische kwaliteit van het landschapstype. Deze ecosysteemdiensten zijn aangemerkt als prioritair. De prioritering verschilt vanzelfsprekend per landschapstype.

Voor de ecosysteemdiensten waterberging en –buffering, drinkwaterwinning, recreatie, koolstofvastlegging en waterveiligheid is telkens in beeld gebracht welke kansen levering van de dienst oplevert voor behoud en ontwikkeling van de ecologische kwaliteit, welke bedreigingen levering van de ecosysteemdienst met zich mee brengt en welke kennislacunes hierover nog bestaan. Hieronder worden de resultaten per ecosysteemdienst weergegeven.

1.Waterberging en -buffering

Deze ecosysteemdienst is relevant voor negen van de tien landschappen en geprioriteerd voor de volgende zeven landschappen: Cultuurlandschap, Heuvellandschap, Laagveenlandschap, Nat Zandlandschap, Rivierenlandschap, Stadsnatuur en Zeekleilandschap. Onder de noemer ‘waterveiligheid’ worden voor het Beekdallandschap vergelijkbare diensten genoemd.

De kansen voor de ecologische kwaliteit die samenhangen met de levering van deze dienst zijn afhankelijk van het type landschap. Genoemd worden:
– Verminderen of verzachten van verdrogingseffecten door vernatting en verhoging grondwaterstanden.
– Herstel van kwel (kwaliteit en kwantiteit).
– Herstel van waterhuishouding in verdroogde gebieden (verhoging grondwaterstanden, stabiliseren basisafvoer, verminderen piekafvoeren etc.).
– Herstel van specifieke graslanden, moeras- en veenvormende systemen.
– Kansen voor duinvalleien, duinrellen en natte natuur in de binnenduinrand.
– Herstel van dynamiek en gradiënten op landschapsschaal.

In stadsnatuur zorgt het verminderen van rioolwateroverstorten bijvoorbeeld voor een verbetering van de waterkwaliteit en voor een vermindering van de nutriënten.

Het (niet op de juiste manier) inspelen op de vraag naar waterberging/zoetwatervoorziening brengt ook bedreigingen met zich mee voor de kwaliteit in de landschappen.
– Ecologische schade vanwege slechte kwaliteit van het inlaatwater (nutriënten, chemie, invasieve soorten).
– Plekken die te nat worden als er onvoldoende op systeemniveau gedacht wordt.
– Ontstaan van te dynamische omstandigheden voor soorten, verdrinken van aanwezige fauna (o.a. vlinders).
– Negatieve effecten op oorspronkelijke waterhuishouding (afvoer, grondwaterpeil etc.).

De hierboven gesignaleerde bedreigingen komen vooral voor bij waterberging a bij inlaatgebieden en overstromingsgebieden waar gebiedsvreemd water in komt tijdens extreme neerslag. Waterberging kan dus ook wel degelijk nadelen hebben. Ook verhoging van grondwaterstanden kan bijvoorbeeld bedreigingen voor productiediensten (zoals landbouw) met zich meebrengen (te natte condities voor de landbouw) maar ook strijdig zijn met Natura 2000-doelstellingen.

2.Drinkwaterwinning

Drinkwaterwinning is relevant voor negen landschappen en aangemerkt als een van de prioritaire ecosysteemdiensten in het Duin- en Kustlandschap, het Laagveenlandschap, het Heuvellandschap, Nat Zandlandschap en het Cultuurlandschap.

De ecosysteemdienst drinkwaterwinning bestaat eigenlijk uit vier onderdelen: :

1. De levering van drinkwater door de winning van grondwater
2. De levering van drinkwater door de winning van oppervlaktewater.3. De zuivering van rivierwater door oppervlakte-infiltratie, diepinfiltratie of oeverfiltratie.
3. De opslag van drinkwater, in de ondergrond of in spaarbekkens (buffervoorraad).

Drinkwaterwinning biedt een aantal kansen voor de versterking van de ecologische kwaliteit:

• Zoeken naar nieuwe locaties voor drinkwaterwinning kan gekoppeld worden met de aanleg klimaatbuffers.
• Bescherming van intrekgebieden gaat goed samen met natuurontwikkeling.
• Oppervlaktewater gebruiken voor drinkwaterwinning kan kansen bieden voor natuur, bijvoorbeeld bij verhoogde standaarden voor waterkwaliteit en bescherming van winlocaties.

Voorbeelden:

• De zorg voor een voldoende grote drinkwatervoorraad in geval van calamiteiten levert kansen op voor de realisatie van natte natuur (zowel in natuurgebieden als langs de randen).
• Drinkwaterwinning stelt strenge eisen aan de waterkwaliteit. Dat betekent dat maatregelen ter verbetering van die kwaliteit ook leiden tot verbetering van (water)natuurkwaliteit.
• Drinkwaterbedrijven testen frequent en uitgebreid op allerlei milieuvreemde stoffen. Hiermee vindt snelle signalering plaats van probleemstoffen en calamiteiten. Daarmee kunnen ook problemen voor de ecologie voorkomen worden.

De voornaamste bedreiging die van drinkwaterwinning uitgaat is vanzelfsprekend de verdroging van natuur. Aantasting van de waterhuishouding (vermindering kweldruk, lager grondwaterpeil) door drinkwaterwinning leidt overigens niet alleen tot verdroging maar heeft ook een verzurend effect. Verder kan drinkwaterwinning leiden tot een versterking van verdroging ten gevolge van klimaatverandering. De negatieve effecten van drinkwaterwinning worden dan uitvergroot.

3.Ecosysteemdienst Recreatie

Ook de ecosysteemdienst recreatie komt bij negen landschapstypen naar voren als relevant. Voor het Duin- en kustlandschap, Droog zandlandschap, Heuvellandschap en Stadsnatuur is deze ecosysteeemdienst  prioritair.

De dienst ‘recreatie’ levert een aantal kansen op voor de ecologische kwaliteit in de landschappen, die soms behoorlijk specifiek zijn voor het betreffende landschap:

• Meer dynamiek en re-activatie van verstuiving in Duin- en kustlandschap en Droog zandlandschap (mits gestuurd kan worden op de juiste balans).
• Meer diversiteit langs paden door toename konijnen en buffering bodem in het Duin- en kustlandschap.
• Recreatieve infrastructuur kan voor sommige soorten een corridorfunctie vervullen.
• Het stimuleren van recreatie in randzones kan bijdragen aan rust in kerngebieden.
• Potentieel verdienmodel voor natuur, hoewel op dit moment de baten nog nauwelijks bij natuurbeheerders terechtkomen.
• Recreatie kan indirect bijdragen aan draagvlak voor natuurbeheer (bijvoorbeeld aanwas vrijwilligers).

In diverse delen van Nederland, met name in het Westen, bijvoorbeeld is er een tekort aan recreatiemogelijkheden. Inspelen op deze vraag kan leiden tot een uitbreiding van het areaal aan natuur c.q. bossen en parken, het ontwikkelen van groene verbindingszones tussen stad en land en groene ‘ommetjes’ in stadsbuurten.

Recreatief (mede)gebruik kan ook de ecologische kwaliteit bedreigen:

• Verstoring en vertrapping van flora en fauna met negatieve effecten op de duurzame instandhouding.
• Verstoring van morfologie en processen, bodemerosie en verdichting.
• Versnippering door en ruimtebeslag van recreatieve voorzieningen (recreatiewoningen, infrastructuur, etc.).
• Ontstaan van nieuwe paden door sluiproutes recreanten.
• Stroopgedrag (orchideeën, mossen, illegale visserij, etc.).
• Meer waterbenutting.
• Meer vervuiling (zwerfvuil, microplastics, etc.).

4.Ecosysteemdienst Koolstofvastlegging

Koolstofvastlegging speelt in acht van de tien landschappen. In vier landschappen is deze ecosysteemdienst  prioritair en verder uitgewerkt: Beekdallandschap, Cultuurlandschap, Droog zandlandschap en Nat zandlandschap.

Het is belangrijk om een helder onderscheid te maken naar enerzijds koolstofopslag en koolstofvastlegging en anderzijds koolstofvasthouding, ofwel het vermijden van koolstof uitstoot. Dit laatste is vooral relevant in hoog- en laagveengebieden. Koolvastlegging verloopt daar zeer traag en is daarom niet heel interessant, maar bij ontwatering is de uitstoot van broeikasgassen zeer omvangrijk. Het tegengaan van die emissie is dus heel relevant.

Verder is er een belangrijk verschil tussen de ondergrondse en de bovengrondse vastlegging.  Koolstof wordt vastgelegd in beplanting (meer in bos dan in korte vegetaties) maar zowel voor bos als voor korte vegetaties geldt dat de ondergrondse koolstofvastlegging én koolstofvasthouding op zand- en kleigronden potentieel omvangrijk is. Het gaat dan om vastlegging in levende ondergrondse biomassa (wortels, schimmels en bodemfauna) en in organische stof.

Vanuit het perspectief van het klimaatbeleid zijn de grootste kansen in volgorde van hun potentiële bijdrage:

1. Vasthouden koolstof in bestaande veengebieden (primair laagveen en secundair hoogveen) In veenbodems/moerige gronden verloopt afbraak/verlies van koolstofvoorraden 10 tot 30 keer sneller dan de opbouw ervan.
2. Vastleggen van koolstof in houtige beplanting (bos, bosjes, landschappelijke beplanting). In korte vegetaties is alleen de ondergrondse opbouw significant (bodem en wortels). Koolstofvastlegging in bovengrondse vegetatie is onbeduidend, zeker bij korte maaicycli. Vastlegging in korte vegetaties is, volgens de benaderde externe experts, significant kleiner dan in houtige gewassen.
3. Vasthouden/opbouwen organische stof in zand- en kleibodems.

Kansen die koolstofvastlegging biedt zijn deels algemeen, maar verschillen deels ook per landschap:

• In sommige landschappen biedt koolstofvastlegging kansen voor veenvorming en bijbehorende doelsoorten. Het vermijden van emissies van broeikasgassen biedt aanknopingspunten voor de bescherming van bestaande veengebieden. In veenlandschappen is ook sprake van eutrofiëring als gevolg van de oxidatie en als gevolg van waterinlaat. Die eutrofiëring leidt tot verschuiving naar eutrofe soorten waterplanten zoals waterpest, hoornblad en kroos. Deze vegetaties zorgen vervolgens voor een slechte zuurstoofhuishouding in de wateren in de veengebieden. Dit heeft weer tot gevolg dat er anaerobe afbraak plaatsvindt waarbij relatief meer CH4 en N2O vrijkomt, broeikasgassen met een veel groter klimaateffect dan CO2.
• In het Beekdallandschap worden ook kansen voor het vertragen van de waterafvoer in beekdalen gezien.
• Vernatting in het Cultuurlandschap lijkt kansen te bieden voor koolstofvastlegging en –vasthouding in de bodem en kan goed samengaan met extensivering van de landbouw hetgeen vervolgens kansen biedt voor herstel van de kleinschaligheid van het landschap, voor insecten, vogels, etc.
• In het Nat zandlandschap en het Droog zandlandschap biedt koolstofvastlegging in en het vermijden van emissies vanuit de bodem een extra argument voor bescherming van oude heidesystemen en tevens kansen voor herstel van hoogveentjes.
• Koolstofvastlegging kan goed samengaan met vernatting en hangt ook nauw samen met de ecosysteemdienst waterberging: water vasthouden in infiltratiegebieden, waterberging in natuurlijke overstromingsgebieden.
• Koolstofvastlegging kan ook samengaan met de ontwikkeling van nieuwe bossen en houtwallen (locatie en grondwater zijn daarbij wel belangrijke factoren om naar te kijken.)

Voorbeelden

• Koolstofvastlegging door de aanplant van ontbrekende boomsoorten in bossen (revitalisering) kan samengaan met de vergroting van de biodiversiteit van deze bossen (meer menging, meer structuur). Dit geldt met name voor bossen die momenteel laag scoren op biodiversiteit: monoculturen, gelijkjarige bossen en bossen die worden gedomineerd door exoten. Ook laten liggen van dood hout/rest hout en bevorderen ondergroei biedt kansen voor biodiversiteit en voor koolstofbeheer.
• Toepassing van groenbemesters in cultuurlandschap/natuur inclusieve akkers, waarbij het mengel voor groenbemesters goed zijn afgestemd op flora en fauna.
• Optimaal gebruik van bijvoorbeeld sloten voor koolstofopslag kan een impuls geven aan het Cultuurlandschap. Sloten kunnen tendele verlanden en alleen weorden gebruikt voor piekafvoer.

Koolstofvastlegging kan een bedreiging zijn voor de natuurkwaliteit en biodiversiteit als eenzijdig wordt ingezet op maximalisatie van de CO₂-opslag zonder oog voor de locatie. Voorbeelden hiervan zijn het aanleggen van bos op verkeerde locaties en in verkeerde verbanden, bijvoorbeeld in waardevolle open landschappen. Of het aanplanten van extra bomen in bestaande bossen wat leidt tot schaduwdruk en ten koste gaat van open plekken en lichtboomsoorten. Of moerasvorming in weidevogelkerngebieden wat leidt tot verminderde openheid en toenemende predatiedruk. Behoud van complexiteit en variëteit in een landschap zijn nodig om koolstofvastlegging te laten samengaan met biodiversiteitsherstel.

5.Ecosysteemdienst Waterveiligheid

Waterveiligheid is in vijf van de landschapstypen aan de orde gekomen als relevant en is in drie landschappen geprioriteerd en verder uitgewerkt: Beekdallandschap, Duin- en Kustlandschap, Rivierenlandschap.

Het optreden van kansen of bedreigingen voor de ecologische kwaliteit hangt nauw samen met het soort maatregelen dat getroffen wordt voor de waterveiligheid. Voor het riviergebied geldt dat er buitendijks andere kansen en bedreigingen spelen dan binnendijks. Met het zorgen voor (meer) waterveiligheid gaan de volgende kansen voor ecologische kwaliteit gepaard:

• Voor alle drie de landschappen geldt dat er kansen zijn voor toename van natuurlijke dynamiek en habitatheterogeniteit en daarmee van biodiversiteit.
• Het vergroten van het areaal voor natuur. In het rivierengebied gaat het dan bijvoorbeeld om nieuwe natuur die gepaard gaat met ‘Ruimte voor de Rivier’-projecten en natuurlijke retentie. Voor het Duin- en kustlandschap wordt genoemd het verbreden van het duinmassief door anders suppleren. En het benutten van binnendijks land voor natuurontwikkeling (en kleiwinning).
• Het benutten van dijken als landsubstraat voor specifieke soorten.

Voorbeelden:

• Aanleg van nieuw soort dijken en keringen, zoals de golfremmende dijk in de Noordwaard waarop biobouwers (wilgen) zijn geplant, brengen ook kansen voor biodiversiteit met zich mee.
• Opvangen van de lastige kwel achter de dijken gebeurde vroeger vaak via kwelkades en/of inlages. Deze zijn nu vaak in beeld als waardevolle natuur. Bij herstelprojecten is het wellicht mogelijk deze techniek in te zetten en te voorkomen dat moderne kwelschermen gebruikt worden.

De vraag naar waterveiligheid brengt ook bedreigingen voor de (kwaliteit van de) natuur met zich mee:

• Afhankelijk van de manier waarop ingezet wordt op meer waterveiligheid kan juist ook minder dynamiek toegestaan worden. Dijken en waterkeringen kunnen hydromorfologische processen aan banden leggen. Dat kan leiden tot verlies aan jonge successiestadia en aan processen als erosie en sedimentatie.
• Ook wanneer multifunctionele dijken in de plaats komen van bestaande natuurlijke zones en dijken gaat dit ten koste van de ruimte voor natuur.
• Eisen voor de doorstroming en de vaargeulnormalisatie kunnen negatieve effecten hebben op de rivierecologie.
• Ruimte voor het water kan bij onvoldoende kwaliteit van het oppervlaktewater schadelijke effecten op de ecologie hebben. Hetzelfde geldt voor slibaanwas/-afzetting.

Voorbeelden:

• Bij veel dijkprojecten worden maatregelen genomen om kwel in het algemeen en piping in het bijzonder te beperken. Daarvoor worden o.a. kwelschermen gebruikt. Kwelschermen zijn vaak van kunststof. Over het algemeen is het later niet meer mogelijk dit soort materiaal goed te verwijderen uit de bodem. Het plastic zal op termijn vergaan en uiteenvallen in (micro)plastics in de bodem en grondwater.
• Het wegvallen van de vaak voedselarme kwel achter de dijk betekent ook dat kwelgevoelige organismen zullen verdwijnen. Dit zijn vaak typische soorten en doelsoorten.